«ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ» ο απαγορευμένος κινηματογράφος.

Παρουσίαση από τον Πέτρο Μυλωνά.

Συνοπτικά η ταινία:

Σκηνοθεσία: Φίλιππος Φυλακτός

Σενάριο: Αντώνης Δαυίδ.

Ηθοποιοί: Λάκης Κομνηνός, Καίτη Παπανίκα, Γιάννης Αργύρης, Νίκος Απέργης, Βέρα Κρούσκα Μπεάτα Ασημακοπούλου, Νίκος Βασταρδής, Γρηγόρης Βαφιάς, Λευτέρης Βουρνάς, Άννα Βαγενά, Φαίδων Γεωργίτσης, Νίκος Δενδρινός, Παντελής Ζερβός, Ελένη Θεοφίλου, Γκίκας Μπινιάρης, Ανδρέας Φιλιππίδης, Μάκης Ρευματάς, Δημήτρης Καλλιβωκάς, Αρτεμης Μάτσας, Λίλι Αραπαγιάννη, Νάσος Κεδράκας, Λευτέρης Γυφτόπουλος, Τάκης Βουλαλάς, Νίκος Λυκομήτρος, Κώστας Μπαλοδήμος, Κώστας Παπαχρήστος, Σταύρος Φαρμάκης, Κώστας Φραγκόπουλος, Νίκος Αναγνωστάκης, Ερση Δοξακόπουλου.

Φωτογραφία: Σταμάτης Τρύπος.

Σκηνικά/κοστούμια: Γιάννης Καρύδης, Νίκος Απέργης.

Α΄προβολή: 4 Φεβρουαρίου 1974.

Εκεί που η μεταπολίτευση ξεπέρασε και τα μαρξι­στικά καθεστώτα (τα οποία «γυρίσανε» και πατριωτικές ταινίες για δικούς τους λόγους), είναι τα αναμφισβήτητα πρωτεία της, να αποσύρει, να δαιμονοποιήσει, και στο τέλος να εξαφανίσει ταινίες που γυρίστηκαν - κατά μέγα μέρος-πριν την απόλυτη πολιτι­στική της κυριαρχία (π.χ. «Η Γενιά των ηρώ­ων», «Δώστε τα χέρια», «Γράμμος Βίτσι», «Στα σύνορα της προδοσίας» κλπ).

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της περιπτώσεως αυτής, όμως αποτελεί το φιλμ «Παύλος Μελάς», το οποίο από το 1974 και μετέπειτα και για 36 έτη δεν επαναπροβλήθηκε σε κινηματογράφο, αλλά κι' ούτε μεταδό­θηκε δημοσίως από κρατικό ή ιδιωτικό κανάλι.

Διόλου παράξενο πάντως μιας και τυγχά­νει ταινία έντονα Ελληνοκεντρική, αλυτρωτική και ξεκάθαρα πατριωτική. Να σημειωθεί οτι το συγκεκριμένο έργο στην Α' προβολή του (περίοδος 1973-1974), «έκοψε» 433.000 εισιτήρια μόνο σε Αθήνα-Πειραιά και Προάστια. Δεδομένου ότι την επο­χή εκείνη υπήρχαν κινηματογράφοι σε πολλά χωριά, και ότι οι εκπαιδευτικές αρχές πρόετρεπαν και διευκόλυναν τις διευθύνσεις των σχολείων, να το βλέπουν δωρεάν ομαδικά οι μαθητές, οι θεατές της ταινίας εύλογα ανέρχο­νται σε υψηλότατους αριθμούς-ρεκόρ.

Αλλωστε οι καλλιτέχνες και οι πάσης φύ­σεως συντελεστές της, την χρονιά εκείνη ήταν ήδη είτε φτασμένα είτε ανερχόμενα και τεράστια ταλέντα στο αντικείμενο τους. Το έργο έχει επίσης την αρετή, εκτός από υπερ­παραγωγή της εποχής (αρχική διάρκεια 195 λεπτά) με γυρίσματα σε φυσικούς χώρους, να διαπραγματεύεται (σε βάθος και σε εύρος) το παρασκήνιο και το προσκήνιο του Μακεδο­νικού αγώνος σε στρατιωτικό και διπλωματι­κό πλαίσιο πέραν της ζωής του ίδιου του Παύλου Μελά.

Εμφανίζονται οι χαρακτήρες και οι στά­σεις Μακεδονομάχων, στρατιωτικών, κληρι­κών, εθελοντών, απλών χωρικών και χαρα­κτηριστικοί τύποι όλων των αντιμαχόμενων παρατάξεων, π.χ. Γίνεται αναφορά στην Κρη­τική Επανάσταση καθώς και στην Εθνική Εται­ρεία. Αναφορές (αρνητικές) γίνονται και στις «μεγάλες δυνάμεις» της εποχής πάνω στο εθνικό θέμα. Παρακολουθώντας κανείς την ταινία μπορεί εύκολα, εύληπτα αλλά και ψυχαγωγούμενος (με την ακριβή έννοια του όρου) να μπει στο πνεύμα της εποχής να προβλημα­τιστεί, να συζητήσει με το περιβάλλον του, και να βρει κίνητρο για αρτιότερη μελέτη ανα­ζητώντας τα σχετικά βιβλία ιστορίας.

Φυσικά το αποεθνικοποιημένο εν πολ­λοίς μεταπολιτευτικό κατεστημένο αυτό ακριβώς δεν ήθελε να συμβεί. Δηλαδή να συ­ντηρηθεί η μνήμη και να προβληθεί η εθνική μας ιστοριογραφία μέσω της 7ης τέχνης. Σήμερα το έργο δεν κυκλοφορεί σε καταστήματα ενοικιάσεως ταινιών, ούτε πωλείται ενώ στο διαδίκτυο μπορεί να «δει» κάποιος μόνο μια περικομμένη χρονικά και μέτρια σε τεχνι­κή απόδοση "κόπια".

Η ταινία αν και μυθοπλασίας στηριζόμενη κυρίως στην βιογραφία του Παύλου Μελά, δεν απέχει ιδιαίτερα από τα δρώμενα της εποχής. Αρχίζει με την απαγωγή και το φόνο μιας Ελληνίδας δασκάλας, η οποία δεν δέ­χεται να εκβουλγαριστεί και στα επιχειρή­ματα της καταρρίπτει τον ψευδή καιροσκοπι­κό λόγο της Βουλγαρικής προπαγάνδας. Προβάλλεται έτσι η συμβολή των ηρωικών γυναικών που ήταν και πραγματικότητα. (Σήμερα οι δασκάλες απλώς «μετατίθενται» από την Θράκη και από την κατεχόμενη Κύπρο για να μην δημιουργούν και προβλήματα).

Η πατριωτική ατμόσφαιρα στο σπίτι όπου ανδρώνεται ο Παύλος Μελάς δημιουργεί τρομερή αντίθεση με τα σημερινά πρότυ­πα των «μεγαλοαστών» της εποχής μας. Η αλληλογραφία του κεντρικού ήρωα, οι δια­ξιφισμοί και οι διχόνοιες των βουλευτών της εποχής είναι αυθεντικές και διδακτικότατες για το σήμερα.

Το περιστατικό της προσκλή­σεως σε μονομαχία μεταξύ των δύο αξιωματικών είναι γεγονός. Στην πρώτη αποστο­λή συμμετείχαν 4 αξιωματικοί οι Κοντούλης, Μελάς, Πάππουλας και Κολοκοτρώνης. Οι δύο πρώτοι υπέβαλλαν αναφορές δι­αφορετικές από τους άλλους κι' αυτό προκά­λεσε μονομαχία Μελά - Κολοκοτρώνη όπου ο Παύλος τραυμάτισε ελαφρά τον αντίπαλο του. Τότε δεν υπήρχαν τηλεοπτικά παράθυρα, αλλά ούτε και οι άνθρωποι που κάνουν τα πάντα για να βγουν οι διαφορές τους στην δημοσιότητα.

Το ποτάμι που περνούν οι ηθοποιοί είναι ο Αλιάκμονας ένα από τα τρία περάσματα των εθελοντών προς την κατεχόμενη Μακε­δονία. Η κατάδοση του Μελά, η παγίδα, η συμπλοκή, ο θανάσιμος τραυματισμός, και η εντολή του σε συναγωνιστές, και στον υιό του να συνεχίσουν τον αγώνα είναι επίσης ιστορικά γεγονότα κι' όχι σκηνοθετική μυ­θοπλασία.

Η καλλιτεχνική αξία του έργου είναι υψη­λοτάτη, και σε τεχνικές λήψεις, και σε αισθη­τική απόδοση. Θα περιοριστούμε μόνο σε εν­δεικτικές αναφορές. Οι ένοπλοι ιππείς που καλπάζουν με κάθετη λήψη κάτω από τις στήλες του Ολυμπίου Διός, καθώς και οι μαυροφόρες γυναίκες που συνοδεύουν το σώμα του ήρωα με ειδικές λήψεις ευρυγώνιων φακών, ώστε να φαίνονται σαν χορός αρχαίας τραγωδίας, συνδέουν το τότε με το αρχαίο Ελληνικό παρελθόν.

Οι σκηνές πάλι μέσα στις αχνοφωτισμένες σιωπηλές εκκλησίες εισάγουν στον σοβα­ρό μυστικισμό της Ορθοδοξίας. Οι μονό­λογοι - επιστολές του Παύλου «...μια άγνωστη πολύ μεγάλη δύναμη με ωθεί διαρκώς στην Μακεδονία» αποτυπώνουν την έμφυτη μεταφυσική - που ήταν πασιφανής - στον αυτοθυσιαζόμενο πρωταγωνιστή.

Ο μακεδονομάχος Ντίνας που τρέχει μέσα στα έλη να κρύψει το κομμένο κεφάλι του Παύλου για να μην ανα­γνωριστεί, βγαίνει κατευθείαν από τις σελίδες του έπους των κλεφταρματωλών του 1821 μέσα από το ποίημα ο «Αστραπόγιαννος» του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, όπου ο  Λαμπέτης, υπαρ­χηγός του Αστραπόγιαννου, τρέχει και θά­βει το κεφάλι του αρχηγού του για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων, μετά από φονική μάχη στην περιοχή του Ασπροποτάμου).

Εξαίσια είναι επίσης η σκηνή όπου οι Μα­κεδονομάχοι κατεβαίνοντας από τα χιονισμένα βουνά, φέρνουν μαζί τους και την άνοι­ξη της ελευθερίας, αφού η φύση που τους υποδέχεται εμφανίζεται σταδιακά ως ανοι­ξιάτικη πλέον. Την ίδια σκηνή θα ξαναδούμε στα 1981, μόνο στο μυθικό κινηματογραφικό έργο «Εξκάλιμπερ», όταν οι ιππότες ενώνονται και πάλι για την σωτηρία της πατρίδος, κάτω από τον ήχο των  CARMINA BURANA μετά τον καλπασμό τους, κάθε κομμάτι τε­φρής γης ξανανθίζει με μαγικό τρόπο.

Οι λήψεις στο σπίτι της Σιάτιστας, όπου ο ήρωας με βάθος στην κάμερα, μόνο τις φλόγες της εστίας αναπολεί τις προηγούμε­νες στιγμές της ζωής του, στερεώνουν λα­μπρά τις αντιθέσεις της μαγείας του κινηματογράφου. Κορυφαία όμως σκηνή είναι αυτή της συνάντησης των εθελοντικών σωμάτων όπου ομαδικά απαγγέλλεται ο Εθνικός Ύμνος, και τότε στις τελευταίες στροφές του ένας λαμπρός ηλιακός δίσκος διαπερνά ολόφωτος και αναδυόμενος τα συμβολικά μαύρα σύννεφα της σκλαβιάς και τους κα­πνούς του πολέμου.

Τα μουσικά κομμάτια της ταινίας τυγχά­νουν επίσης κορυφαία. Από το κλέφτικο «Ένας αητός» που τραγουδιέται στο γλέντι των πολεμιστών, μέχρι το «Σε κλαίει λα­ός...» που τραγουδά η Δήμητρα Γαλάνη σε μελοποιημένους στίχους Κωστή Παλαμά. Και φυσικά το εμβατήριο του Παύλου Μελά που ακούγεται σε εναλλασσόμενες χαμηλές και υψηλές κλίμακες δημιούργημα μοναδικό του μεγάλου μουσουργού Γιάννη Σπανού.

Το έργο ακόμη και σήμερα 36 έτη μετά στέκει καλλιτεχνικά αγέραστο, αισθητικά αξεπέραστο και ιστορικά ανεκτίμητο για τον Ελληνικό κινηματογράφο. Οι ίδιοι οι συντελε­στές δώσανε άλλωστε τον καλύτερο τους ε­αυτό. Οι δε τότε κυβερνητικοί παράγοντες προσφέρανε αξιόλογη βοήθεια και αρωγή. Και η αρωγή αυτή ήταν φυσικά μια ακόμη -σοβαρή - αιτία για την σημερινή εξαφάνιση της ταινίας.

Η ιστορία μας αναγκάζει πάντως να χρω­στούμε θερμές ευχαριστίες στο Κυπριακό Ελληνορθόδοξο Ίδρυμα «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΒΑΡΝΑΒΑΣ» που μέσω της «Elpis Film»πριν πολλά χρόνια, αυτό και μόνον, διέσωσε την ταινία και την κυκλοφόρησε σε μορφή βιντεοταινίας (VHS), στις αρχές της δεκαετί­ας του 1980 ιδιωτικά.

Συγχαρητήρια όμως αξίζουν και στους συντελεστές του περιοδικού που σήμερα αποφάσισαν να διαθέσουν το έργο σε εύ­χρηστο DVD ώστε να φτάσει στο σπίτι κάθε συμπα­τριώτη μας. Ακυρώνοντας δια παντός και ορι­στικά πλέον την εξαφάνιση της ταινίας τώρα που ακριβώς τα σύννεφα στον ουρανό της Μακεδονίας μαυρίζουν και πάλι.