«Η νέα γενιά υπό καθοδήγηση»

Το παράδειγμα του περιοδικού η Νεολαία (1938-1941).

Μια σπάνια σε ποιότητα έκδοση του Ιδρύματος «Κώστα και Ελένης Ουράνη» σε 902 σελίδες, παρουσίασε σε δημοσίευμά της η εφημερίδα «Η Καθημερινή». Το βιβλίο είναι του συγγραφέα Γιώργου Ανδρειωμένου, έχει τίτλο «Η νέα γενιά υπό καθοδήγηση: Το παράδειγμα του περιοδικού η Νεολαία (1938-1941)» και το δημοσίευμα έχει την υπογραφή της δημοσιογράφου Κατερίνας Σχινά.

«Στα χρόνια που εξέπνεε ο Μεσοπόλεμος και η τεταρταυγουστιανή δικτατορία επιχειρούσε να παγιώσει το «νέον κράτος» της, η ελληνική νεολαία οργανωνόταν θέλοντας και μη στη μεταξική Εθνική Οργάνωση Νέων, τη διαβόητη Εθνική Οργάνωση Νέων. Η οργάνωση είχε ιδρυθεί το 1938, στα πρότυπα της Οργάνωσης Νέων Balilla του μουσολινικού καθεστώτος, επιχειρώντας να συνδυάσει τη σωματική, συναισθηματική και κοινωνική χειραφέτηση των νέων με τη φυσική, ιδεολογική και πολιτική τους χειραγώγηση - αλλά στην ουσία χρησιμοποιώντας την πρώτη προκειμένου να γίνει πιο πειστική και αποτελεσματική η δεύτερη. 

Σκοπός της, σύμφωνα με τον νόμο, ήταν η «επωφελής διάθεσις του ελευθέρου από της εργασίας χρόνου των νέων, προς προαγωγήν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως αυτών και ανάπτυξιν του εθνικού φρονήματος και της πίστεως προς την θρησκείαν». Ο ομολογημένος σκοπός. Γιατί πίσω από τη λιτή διατύπωση λάνθανε ο ουσιαστικός και ανομολόγητος: η δημιουργία ενός μελλοντικού ερείσματος του καθεστώτος, καθώς αυτό δεν στηριζόταν σε μαζικό κόμμα ούτε έχαιρε λαϊκής αποδοχής. «Αν δεν κατορθώσωμεν να έχωμεν την Νεότητα με το μέρος μας, εχάσαμεν κυριολεκτικώς την μάχην», επισημαινόταν στο 1ο τεύχος του περιοδικού «Νέον Κράτος», του μηνιαίου επίσημου θεωρητικού οργάνου του καθεστώτος. Όσο για τον Μεταξά, εκείνος δεν έπαυε να διακηρύσσει σε όλους τους τόνους ότι «τα χρυσά του παιδιά», ο μελλοντικός «στρατός» της Ελλάδας, ήταν η αναντικατάστατη βάση για να ανανεωθεί η αποστολή της «φυλής».

Όμως για να «έχει την Νεότητα με το μέρος του», το καθεστώς χρειαζόταν το αντίστοιχο έντυπο: το φθινόπωρο του 1938 κυκλοφορεί η «Νεολαία», ως «επίσημον όργανον πνευματικής, ηθικής, κοινωνικής και πολιτικής αγωγής της ΕΟΝ». Βασικοί άξονες γύρω από τους οποίους οργανώνεται η ύλη είναι ο αντικοινοβουλευτισμός, ο αντικομμουνισμός, η πίστη στον θεσμό της βασιλείας, η προσωπολατρία, ο εθνικισμός και η προγονολατρία, και φυσικά το ανεξάντλητο τρίπτυχο «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια». Ωστόσο, η συντακτική ομάδα δεν ξεχνά πως απευθύνεται σε νέους και δεν περιορίζεται στην ιδεολογική διαφώτιση ή τη βαρύγδουπη εθνικοπατριωτική αρθρογραφία: συγκαταλέγει στην ύλη του στήλες ψυχαγωγικού περιεχομένου, φροντίζει επιμελώς την εικονογράφηση και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις συνεργασίες των αναγνωστών, οι οποίοι μάλιστα νουθετούνται να υιοθετήσουν τη «λαγαρή δημοτική», αφού «κάτι που βγαίνει από την καρδιά πρέπει να αποτείνεται στην καρδιά». 

Η παρουσία ονομάτων που αργότερα θα συνδέονταν με την Αριστερά (Σ. Δούκας, Μ. Αυγέρης, Ν. Καρούζος, Ν. Βρεττάκος, Μ. Θεοδωράκης), ο διακηρυγμένος δημοτικισμός του περιοδικού (είχε συζητηθεί ακόμη και η υιοθέτηση του μονοτονικού), η απόρριψη των έμφυλων διακρίσεων (αγόρια και κορίτσια αντιμετωπίζονταν ισότιμα) ή κάποιες ιδιαίτερα «προοδευτικές» θέσεις, όπως η καύση των νεκρών, συνυπάρχουν με την οργανωμένη προπαγάνδα, που καλλιεργεί και διαδίδει τις κατευθυντήριες ιδεολογικές γραμμές του καθεστώτος και προωθεί την εικόνα του Ιωάννη Μεταξά ως μεγάλου και χαρισματικού ηγέτη.

Η φυσιογνωμία του περιοδικού «Νεολαία» αναδεικνύεται ολοζώντανη μέσα από τις σελίδες του ογκώδους βιβλίου που συγκρότησε ο Γιώργος Ανδρειωμένος αποδελτιώνοντας τα 133 τεύχη της «Νεολαίας» και ερμηνεύοντας με νηφαλιότητα και μετριοπάθεια το φαινόμενο. Έχοντας στο ενεργητικό του την εξίσου ενδιαφέρουσα βιβλιογραφική μελέτη «Η πνευματική ζωή υπό επιτήρηση: Το παράδειγμα του περιοδικού "Το Νέον Κράτος"» (επίσης έκδοση του Ιδρύματος Ουράνη), ο ερευνητής επιτελεί δουλειά μυρμηγκιού: σκύβει πάνω από κάθε τεύχος, το διαβάζει σελίδα τη σελίδα, δίνει πληροφορίες για κάθε δημοσίευμα, συχνά παραθέτει εκτενή αποσπάσματα. Με οδόσημα τις ακριβοδίκαιες παρατηρήσεις του ερευνητή, ο αναγνώστης βρίσκει τον δρόμο του σ' αυτήν την ελλιπώς χαρτογραφημένη εποχή, αποτινάσσοντας προκαταλήψεις και ανακαθορίζοντας το πλαίσιο αυτού του λαϊκίστικου, φασίζοντος αλλά όχι φασιστικού «ελληνοχριστιανικού» και ακραιφνώς αντικομμουνιστικού καθεστώτος, που εμφανιζόταν ανεκτικό απέναντι στις ήπια αποκλίνουσες φωνές και δεν παρενέβαινε δραστικά στα καλλιτεχνικά και λογοτεχνικά πράγματα του τόπου αλλά ταυτόχρονα επιδίωκε τη δημιουργία μιας λογοτεχνίας «εθνικών προδιαγραφών». Καθοδηγούμενος διακριτικά από τον Ανδρειωμένο, ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται τις αντιφάσεις της τεταρταυγουστιανής δικτατορίας, διαπιστώνει ότι οι ρήξεις και οι τομές του καθεστώτος σε σχέση με την αμέσως προηγούμενη εποχή δεν ήταν τόσες όσες θα φανταζόταν και κατανοεί ότι, στην ουσία, επιβάλλοντας στους νέους να οργανωθούν αλλά αδυνατώντας να τους εμπνεύσει, το καθεστώς προετοίμαζε τη γενιά της αντίστασης. Ας μην ξεχνάμε ότι οι ακούσιοι αναγνώστες της «Νεολαίας», οι υποχρεωτικά οργανωμένοι στην ΕΟΝ μαθητές, ήταν εκείνοι που λίγα χρόνια αργότερα, μέσα από τις γραμμές της ΕΠΟΝ, θα έδιναν τη μεγάλη αντιφασιστική μάχη για την ελευθερία.